Trần thị LaiHồng sưu tầm biên soạn
Trên mặt trống đồng Ngọc Lũ và Hoàng Hạ của nền văn minh Đông Sơn, có hoa văn khắc nổi cảnh giã gạo. Đó là dấu vết nền văn minh nông nghiệp lúa nước, ghi lại cảnh sinh hoạt hợp quần nông thôn. Không có sử sách hay truyền thuyết về những câu hò, nhưng đây là một loại dân ca truyền miệng phổ biến rộng rãi vùng quê, rất thịnh hành tại miền Trung, nhất là Thừa Thiên và Quảng Trị.
Cảnh giã gạo trên mặt trống đồng chỉ ghi lại giã chày đâm thẳng. Ngoài đời, ngày nay có nhiều loại chày giã gạo: giã chày đạp một người, giã chày đâm thẳng một hoặc hai người, và giã chày vồ hai, bốn, hay sáu người. Dịp ngày mùa, giã gạo là nơi tụ họp trai gái trong thôn xóm, làng mạc, có khi trở thành một buổi hội. Lúa gặt về có trâu đạp cho hạt rời ra, phơi khén rồi quạt lúa bỏ trấu, gie lúa, xay lúa, giã gạo, giần cám, giần tấm, bộ gạo, sàng sẩy nhặt sạn …và trao đổi những câu hò tuy nôm na mộc mạc nhưng rất sinh động, trữ tình, đầy ý nghĩa và không kém phần văn chương .
Người Thái thượng du Bắc Việt, người Mường Thanh Hóa cũng giã gạo. Người Mường gọi giã gạo là “đâm ló” (ló là lúa, tiếng Việt cổ). Cái chày gọi là khày. Người Thái giã gạo gọi là “khua luống” và cái luống của họ không phải là cái cối vuông hay tròn như của ta, mà là một thân gỗ lim xẻ dọc khoét ruột trũng, dùng chày gỗ đâm xuống và nhiều người cùng giã, hầu hết là phụ nữ. Khua luống có nhiều điệu dùng chào khách, mừng lễ cưới, mừng được nùa, lễ tang ma, tiễn bà con bạn bè…
Ngày nay, Hò Giã Gạo được công diễn trong chợ phiên, trên sân khấu, sân đình làng, nông thôn cũng như thành thị.
Hò Giã Gạo gồm ba phần: đầu tiên là Hò Chào Mời, kế đó là Hò Vào Cuộc, gồm Hò Thăm hỏi ướm lời, hò Đâm bắt trêu ghẹo, Thử tài đối đáp và Hò Ân tình; và cuối cùng là Hò Giã Từ.
I. Hò Chào Mời
Nam:
Chợ phiên đây có điều mà lạ lạ
Dân quê Huế miềng mà giã gạo lại là hò là khoan !
Khoan hò là khoan hỡi là hò là khoan !!!
Tất cả:
Khoan hò là khoan hỡi là hò là khoan !!!!!!!!
Nữ:
Tới đây là tui xin gởi lời chào
Chào Nam chào Bắc, tui chắc là không quên mà chào là ai
Chào người trên vế tên vai, mà chào lê rồi chào lựu
Tui chào kẻ cựu với tân là người à tân…
Tất cả:
Hò hơ hơ hơ hơ hơ hờ hớ !!!!
Nam:
Tui chào người lạ với người thân, xa gần về họp mặt
Nghe khoan nhặt câu hò, giã gạo lại hò là khoan !!!!
Khoan hò là khoan hỡi là hò là khoan !!!!!
Tất cả:
Khoan hò là khoan hỡi là hò là khoan !!!!!!!
II. Hò Vào Cuộc
a) Hò gạn hỏi thăm nhau
Nữ:
Thiếp gặp chàng tại đàng xe lửa
Chàng gặp thiếp tại cửa Ba là Đông ơ Ba
Tất cả:
À ha ha ha ha hà hà há !!!!!!
Nữ (tiếp):
Rứa chự chừ ta mà lại gặp ta
Vui hò giã gạo, mà duyên đà duyên lại nên a duyên !!!
Tất cả:
Hò hơ hơ hơ hơ hờ hờ hớ !!!!
Nam:
Tới đây thì tui hỏi bạn mà một lời
Cho đường kim mà múi chỉ, bạn có người chưa là mô à chưa ????
Nữ:
Chàng hỏi thì thiếp lại mà xin thưa
Chớ xa gần dòm ngó, mà thiếp đây chưa lòng là vừa ơ lòng !!!!!
Tất cả:
Hò hơ hơ hơ hơ hờ hờ hớ !!!!!!
Nữ (tiếp):
Chơ trúc noái với mai là trúc vừa tới lứa
Rứa chừ mai hỏi trúc rằng thì là trúc đã dựa mô là ơ chưa ?????
Tất cả:
Ờ ơ ơ ơ ơ ờ ờ ớ !!!!!!!
Nam:
Chừ mai hỏi thì trúc lại xin thưa
Chơ cá còn núp dưới vực, chớ chưa chui lừ là vô ơ lừ !!!!!
Tất cả:
Hừ hư hư hư hư hừ hừ hứ !!!!!!!
b) Hò đâm bắt
Nữ:
Con chim đại bàng mà bay qua là hòn núi bạc
Còn con cá ngư ông thì móng nước là ngoài ờ khơi
Gặp nhau đây thì xin phân giải một đôi lời
Kẻo mơi tê con cá về biển Bắc, con chim nọ lại đổi dời xanh lại non ơ xanh ….
Tất cả:
Hờ hơ hơ hơ hơ hờ hờ hớ !!!!!
Nam:
Rứa trời mưa rồi trời lại gió, tui vác đó mà ra đơm, tui chạy vô ăn cơm
Rồi chạy ra thì mất đó ! Ai mà lấy đó, thì đó ơi !!!! Kể từ ngày xa đó, đó ơi !!!
Đó không phân qua mà noái lại vài lời cho đây hay, là ơ ớ hay !!!!!!!!!
Tất cả:
Hày hay hay, hay hay hày hày háy !!!!!!!!
c) Hò thử tài
Nữ:
Tiếng đồn anh mà hay chữ, thì xin hỏi thử một đôi câu
Hỏi anh nì, chữ chi thì đem chôn xuống đất, còn chữ chi thì đem cất mà trên tra ???
Còn chữ chi thì quạ tha cũng khôn nổi, mà với chữ chi thì gió thổi bay lại là khôn ơ bay ?????
Tất cả:
Hày hay hay hay hay hày hày háy !!!!!!!!!!!
Nam:
Ới nàng ơi, hai chữ tiền tài thì anh vất xuống đất, còn hai chữ nhơn ngãi thì anh cất mà trên tra…
Còn hai chữ dzớ thương thì quạ tha cũng khôn nổi, mà hai chữ tình với hiếu thì gió thổi bay lại là khôn bay !!!!!
Tất cả:
Hày hay hay hay hay hày hày háy !!!!!!!
Nữ:
Hỏi thử anh, thì trong trăm thứ dầu, có dầu chi là dầu mà khôn cần thắp
Trong ngàn thứ bắp, có bắp chi là bắp lại khôn ơ rang
Trong vạn thứ than, thì than chi là than mà khôn cần quạt
Trong triệu thứ bạc,có bạc chi là bạc lại không tiêu
Trai nam nhi anh đối đặng, thì dải lụa điều em trao….
Tất cả:
Hày hay hay hay hay hày hày háy !!!!!!!!
Nam:
Trong trăm thứ dầu, có mưa gió dãi dầu là dầu mà khôn thắp
Trong ngàn thứ bắp, có lắp bắp mồm miệng là bắp mà khôn rang
Trong vạn thứ than, có thở than than thở là than mà khôn cần quạt
Trong triệu thứ bạc, có bạc tình bạc nghĩa là bạc mà khôn tiêu
Trai nam nhi anh đối được, hỏi dải lụa điều em có chưa?
Tất cả:
Hày hay hay hay hay hày hày háy !!!!!!!
Nữ:
Một lẻ củi săn, mà chẻ ra văn (g) võ
Bỏ vô lửa đỏ thì than (g) lại là thành than (g)
Rứa chừ ai mà đối đặng, tui xin kết nghĩa tào khang đời là suốt ơ đời…..
Tất cả:
Ời ơi ơi ơi ơi ời ời ới !!!!!!!!
Nam:
Trâu ăn lúa lỗ, đã hiện ngụy chưa tề !!!!!!
Ai mà khôn chộ, thì đã lý lại cùng à lê !!!!!
Rứa chừ tui đà đối đặng, o có chịu về khôn lại là hay ơ khôn ???????
Tất cả:
Hò hơ hơ hơ hơ hò hờ hớ !!!!!!
Nữ:
Rứa cau chi mà cau lại khôn nóng, còn sóng chi mà lại sóng khôn trào??????
Nam:
Trái cau lửa là cau mà khôn nóng. Còn tóc o dợn sóng là sóng mà khôn trào…
Tất cả:
Hờ hơ hơ hơ hơ hò hờ hớ !!!!!!
Nữ:
Rứa chuối chi mà đã chuối lại còn là cau; còn mía chi mà lại là lau, là hỡi ơ chàng ?????
Nam:
Chuối mà cau thì còn khá, mía mà lau thì cũng nỏ có lạ chi !
Mà em ơi ! Con cá bò mới lại ngược đời, còn con rắn lại kêu là hổ,
thế gian ni mà điều lạ chi là thiếu ơ chi !!!!!!!
Tất cả:
Hì hi hi hi hi hì hí hí !!!!!!!!!!
Nữ:
Rứa cây chi trên rừng mà có hoa thì khôn có lá
Mà con cá chi dưới biển thì bơi lội lại là xương mà khôn ơ xương ????????
Nam:
Cây xương rồng là cây mà khôn có lá
Còn con nuốc dưới biển là con cá mà xương là khôn xương !!!!
Tất cả:
Hò hơ hơ hơ hơ hờ hờ hớ !!!!!!
d) Hò ân tình
Nữ:
Con Sao Hôm thì đã lặn mất rồi, mà Sao Mai thì đã mọt lên ngồi côi đọt tre
Chừ anh ơi, có điều chi phân đi mà noái lại, cho em về khuya lại kẻo là khuya …..
Nam:
Ra về răng dứt mà về, bỏ thương bỏ dzớ, bỏ lời thề ai là cho ờ ai !!!!!!!
Tất cả:
Ải ai ai ai ai ài ái ái !!!!!!
Nữ:
Ra về dzớ nghĩa ai khôn, hay thuận buồm xuôi gió biệt mông xa rời….
Nam:
Quen dzau mà chưa ráo mồ hôi
Chưa xong cối gạo, chơ răng lại nỡ rẽ chia đàng là đôi ơ đàng !!!!!
Tất cả:
Khoan hò là khoan hỡi là hò là khoan !!!!!!
Nữ:
Thiếp có xa chàng thì hái dâu mà quên giỏ, mà chàng xa thiếp thì bứt cỏ e lại quên liềm
Còn xuống sông mà gánh nước, chắc hụ chìm mà gióng thì trôi !!!!!
Nhọc lòng mà khổ lắm chàng ơi, hụ chìm thì tui kiếm được, chớ gióng trôi mà phương ơ nào…..
Tất cả:
Khoan hò là khoan hỡi là hò là khoan !!!!!!!
Nam:
Chim lạc bầy thì thương cây mà dzớ cội, còn người xa người thì tội lắm ơi là người ờ ơi !!!
Chẳng thè khôn chộ thời thôi, chộ rồi mà mỗi đứa một nơi thì thêm ơ rầu …..
Tất cả:
Hò hơ hơ hơ hơ hò hò hớ !!!!!
Nữ:
Cầu mô cao cho bằng cầu mà danh vọng, nghĩa mô trọng cho bằng nghĩa là tào khang
Dẫu mơi tê mà nước chảy đá mòn. Đó mần răng mược đó, thiếp còn đây là đợi à đây !!!!
Nam:
Tay bơn mà dĩa mói chấm gừng, rứa gừng cay mà mói mặn, xin đừng dzau là bỏ ờ dzau !!!!
Tất cả:
Hờ hơ hơ hơ hơ hò hờ hớ !!!!!
Nữ:
Thiếp nguyện với chàng mà một sàng rau má
Xin chàng nguyện với thiếp là một rá mưng là rau ờ mưng
Chàng ăn thì thiếp nhịn, xin đừng dzau là xa ờ dzau !!!!
Nam:
Rồi mùa toót rạ rơm khô, bạn về quê bạn, rứa tui biết nơi mô tìm lại ơ tìm ?????
Tất cả:
Khoan hò là khoan hỡi là hò là khoan !!!!!!
III. Hò Giã Từ
Nữ:
Tới Nhả Tư Anh Danh, anh quanh qua đường Lục Bộ, khỏi Lục Bộ thì chộ Ngả Tam Tòa
Dãy dọc nhà ngang thì giàu sang có số, mà Kim Luông thì nước đổ về Sình
Đôi lứa mình thì duyên nợ mà ba sinh
Chừ tạm xa dzau đôi ba bựa, còn lưa ân tình dài sau là về ờ sau….
Tất cả:
Khoan hò là khoan hỡi là hò là khoan !!!!
(Cùng hò giã từ chung)
Giã từ cái cối cái chày
Duyên may thì còn gặp, hẹn ngày khoan là hò là khoan !
Khoan hò khoan hỡi là hò là khoan…
Khoan hò khoan hỡi là hò là khoan …
Khoan hò khoan hỡi là hò là khoan !!!!!
(Chày nhịp nhỏ dần rồi chấm dứt. Diễn viên tiếp tục bộ sảy giần sàng vài giây rồi thu vén sân khấu để được giới thiệu quê quán. Mỗi người chỉ nói tên quê quán, và MC sẽ ôn lại đặc điểm làng quê đó liên quan đến lịch sử và văn hóa. Đã trình diễn 2004 tại Orlando, Florida, và Triangle, Virginia 2011)
Trần thị LaiHồng
Nguồn: Tác giả gửi
Sáng Tạo 