Nguyễn Mạnh Trinh
Octavio Paz (1914-1998)
Có một bài thơ nổi tiếng của một nhà thơ Mễ Tây Cơ đã đoạt giải Nobel văn chương năm 1990, Octavio Paz (1914-1998) và bài thơ “Between what I see and what I say”. Trong bài diễn văn kỷ niệm 70 năm ngày sinh của ông, nhan đề “Xa xôi hơn những ngày tháng, gần gũi hơn những tuổi tên”, là một bài viết thật nhiều cá tính riêng biệt với một phong cách suy tư sâu sắc ông viết:
Ngay từ khi còn trẻ tôi đã cảm nhận, như cùng biết bao người chung tuổi tác, cái tiếng gọi chia đôi bên này bên kia giữa hành động và sự quan sát để chiêm ngưỡng. Trong thế giới hiện đại nhập chung cả hai cảm giác làm một thật là khó khăn: không gian và các thiên thể hiện hữu của nó không còn là khuôn mẫu của xã hôi loài người nữa. Chúng ta là một địa cầu lang thang trong một vũ trụ cũng lang thang. Tuy nhiên tôi đã mau chóng tìm thấy được nhịp cầu nối liền hai cảm giác của hành động và quan sát để chiêm ngưỡng:..”
Ðó là đoạn văn (mà tôi lược dịch) viết về bài thơ mà tác giả Octavio Paz đã trích dẫn toàn vẹn trong bài diễn văn đầy chất văn chương kể trên.
Octavio Paz (1914-1998) là một nhà văn, một thi sĩ, một nhà ngoại giao , là người nhận giải Neustadt International Prize năm 1982 và giải Nobel văn chương năm 1990. Hàn Lâm Viện Thụy Ðiển đã vinh danh ông “vì những tác phẩm viết say sưa với chân trời rộng mở mênh mông đầy tính chất tạo dựng những khoái lạc thông tuệ cùng với nét nhân bản toàn vẹn”.
Ông là một khuôn mặt tiêu biểu cho dòng văn học Châu Mỹ La Tinh tác giả của 5 tập thơ lớn của thế kỷ 20 và 23 tập tiểu luận văn học nghệ thuật nêu ra 5 chương trình nghiên cứu giá trị. Năm 1994, tại xứ sở của ông, ông được tôn vinh bằng một Lễ mừng Thọ ông 70 tuổi được cả chính phủ và quốc gia tổ chức kéo dài cả 5 ngày với những cuộc gặp gỡ trao đổi văn chương nghệ thuật kèm theo những chúc mừng nồng nhiệt của cả quốc gia dành cho ông. Chính trong buổi lễ này ông đã đọc một bản tham luận văn chương nổi tiếng được in lại trong tuyển tập El Paso có bài thơ nổi tiếng kể trên.
Và cũng chính bài thơ của Octavio Paz này mà nguyên tác Anh ngữ “Between what I see and what I say” được in trong tập “ A Tree Within” với lời đề tặng Roman Jakobson:
Between what I see and what I say
between what I say and what I keep silent
Between what I keep silent and what I dream
Between what I dream and what I forget:
Poetry.
It slips
Beetween yes and no,
says
what I keep silent,
keeps silent
what I say,
dreams
what I forget
it is not speech:
It is an act
of speech
Poetry
speaks and listens:
It is real.
And as soon as I say
It is real,
It vanishes.
Is it then more real?
2.
Tangible idea,
intangible
word:
poetry
Comes and goes
Between what is
And what is not.
It weaves
and unweaves reflections.
Poetry
Scatters eyes on a page
Scatters words on your eyes
Eyes speak,
words look,
looks think.
To hear
thoughts,
see
what we say,
touch
The body of an idea.
Eyes close,
the words open.”
Sở dĩ tôi trích dẫn nguyên vẹn bài thơ Anh ngữ này để so sánh với một bài thơ Việt ngữ khác, mà nhiều tài liệu cho rằng của nhà thơ Tuệ Sỹ sao giống bài thơ Anh ngữ trên như hai giọt nước. Bài “Giữa điều tôi nhìn thấy và điều tôi nói ra”:
giữa điều tôi nhìn thấy và điều tôi nói ra.
Giữa điều tôi nói ra và tôi thinh lặng
Giữa điều tôi thinh lặng và điều tôi mơ mộng.
Giữa điều tôi mơ mộng và điều tôi quên lãng:
Là thơ
thơ trượt qua
giữa có và không
thơ nói
điều mà tôi thinh lặng
thơ thinh lặng
điều mà tôi nói
thơ mơ mộng
điều tôi lãng quên
thơ không là lời nói:
thơ là hành động
hành động của lời nói
thơ nói ra và lắng nghe:
thơ hiện ra thực sự
và ngay khi tôi nói là thơ hiện ra thực sự
thì thơ tan biến tức thì.
Có phải là thơ còn thực sự hơn nữa chăng?
2.
ý tưởng hữu hình
chữ thì vô hình
thơ
đến rồi đi
giữa cái hiện tiền
và cái không hiện hữu
thơ đan dệt
và tháo gỡ những suy tưởng
thơ tung rãi mắt nhìn lên trang giấy
tung rãi chữ vào trong mắt
mắt nói
chữ nhìn
cái nhìn suy tưởng những đôi mắt nhắm lại
chữ thì mở ra”
Tuệ Sỹ
Tự nhiên tôi thấy có nhiều nghi vấn từ xuất xứ bài thơ. Tôi chỉ đọc bài thơ Việt ngữ ở trên internet qua những công trình sưu tập chứ chưa được đọc trên văn bản giấy in. Thành ra có thắc mắc là có phải bài thơ ấy là của Tuệ Sỹ không? Thế mà, bài thơ ấy lại được nhiều tác giả trích dẫn và là một phần nào để nói về và giới thiệu về chân dung một thi sĩ mang tên Tuệ Sỹ. Tôi thấy phân vân. Bài thơ Anh ngữ thì chắc chắn là của Octavio Paz rồi nhưng còn bản Việt ngữ thì sao? Trong cảm nhận của riêng tôi, một người có thể tự thú là yêu thơ Tuệ Sỹ mở ra những câu hỏi về xuất xứ bài thơ này. Và nếu có sự sai lạc sẽ gây ra những ngộ nhận đáng tiếc và đánh giá sai lạc về chân dung Tuệ Sỹ.
Vâng. Tôi rất yêu thơ Tuệ Sỹ. Không phải riêng tôi mà còn nhiều tác giả khác cũng có chung sự yêu thích ấy.
Như nhà thơ Bùi Giáng đã viết về thơ ông:
Ðỉnh đá và hạt muối là hai chốn kết tụ tinh thể của núi và biển. Ðỉnh đá quy tụ về mọi hướng màu trời mây rừng rú. Hạt muối chứa chất cái lượng hải hàm của trùng dương. Ðó là cái bất tận của tâm tình đứng sững tại giữa tuế nguyệt phiêu du.. Chỉ một bài thơ , TuệSỹ đã trùm lấp hết chân trời mới cũ từ Ðường thi Trung Hoa đến siêu thực Tây phương…”
Hay trong tập “Ði Vào Cõi Thơ”, Bùi Giáng phác họa:
giờ ngó lại bốn vách tường ủ rũ
suối nguồn xa
nguồn nước
xuôi ngàn
Bài thơ dừng lại. Dư âm bất tuyệt kéo dài trong đêm lữ thứ khép mình trong bốn bức tường vôi nhạt nhòa ủ rũ ngục tù…”
Như nhà thơ Phạm Công Thiện:
Tuệ Sỹ là một nhà thơ đích thực. Ông viết về Thơ, luận về Thơ với tâm hồn mênh mông của những cánh chim bằng bay lượn tầng cao. Thơ không phải là những suy tư phù phiếm mà Thơ đã biểu hiện dòng sống luân lưu của trời đất. Thơ không còn quanh quẩn giữa có và không, thực và giả mà vượt lên ở trên tâm phân biệt để thấy sự phân đôi giửa hành động và sự “chiêm ngưỡng quan sát” của Octavio Paz đã luận như không còn biên giới. Tuệ Sỹ đã viết:
Có người yêu thơ và hay tập tành làm thơ, sau khi đọc tác phẩm “Tô Ðông Pha, những phương trời viễn mộng” của một người làm thơ viết về một người làm thơ khác (Tuệ Sỹ viết về Tô Ðông Pha) đã cảm khái:
lời ru mênh mang
bước vào cuộc Lữ
mấy chuyến đò ngang.
Tà dương có khóc
Nắng ngả ánh vàng
Mưa bay thoảng chốc
Thiênđịa hoang tàn
Một người đọc thơ
Nhìn trăng vừa khuyết
Sinh tử đâu chờ
Vòng quay nhật nguyệt.
Ði vào đất trích
Quanh quẩn nhân gian
Cho tròn vai kịch
Giây phút muộn màng
Phương trời viễn mộng
Sẵn lúc chào đời
Bốn bề gió lộng
Người ơi , Thơ ơi!!”
Viết về Tô Ðông Pha, mà nghe như viết cho chính mình. Tuệ Sỹ, trong cái quay cuồng của lịch sử, đã nhìn vào chặng lữ hành của lịch sử để tìm vào cõi sâu kín của vòng chuyển dịch. Ông, không phải trong vai trò thiền sư để đi tìm cái uyên áo mà , với thái độ mơ mộng lãng mạn đi tìm cho riêng mình một cõi thơ riêng.
Khép lại những trang sách. Ðọc lại những bài thơ để đi vào những cõi thơ tuy ở trên bềnh bồng cuộc sống nhưng ở phần dưới vẫn là những cuồng lưu chảy xiết của thân phận con người. Có một lúc, người thơ chỉ có duy nhất một, là tượng hình của hàng trăm ngàn tâm tư biểu hiện trong trời đất trong vũ tru của kiếp người. Thành ra cái nghi vấn nhỏ nhoi để tìm về xuất xứ của bài thơ này của ngôn ngữ nọ của bài viết này lại trở thành dịp may để đi tìm những cõi thơ của mênh mông ý tưởng và bao la ngôn ngữ…
Nguyễn Mạnh Trinh
Nguồn: Tác giả gửi
Sáng Tạo 