Sáng Tạo

Trần Văn Nam (1939-2018)

Chúng tôi nhận được tin buồn nhà phê bình văn học Trần Văn Nam đã qua đời ngày 10.1.2018 tại Walnut, California, USA. Để tưởng niệm, chúng tôi xin đăng lại một bài viết cũ của ông. (Sáng Tạo)

Khi nói tới thơ thời chiến Miền Nam, ta thường nhắc những câu thơ khinh bạc của quân nhân trong cuộc; ta cảm thức những ý tưởng pha trộn chấp nhận và chua chát làm người trong thế hệ đi vào cuộc chiến; những ý tưởng kiểu “cổ lai chinh chiến kỷ nhân hồi” mà Đường Thi nói tới từ hàng ngàn năm trước. Như Nguyễn Bắc Sơn tiên liệu một điều may rủi: “Mai ta đụng trận ta còn sống/ Về ghé Sông Mao phá phách chơi/ Chia sớt nỗi buồn cùng gái điếm/ Đốt tiền mua vội một ngày vui”. Như Tô Thùy Yên nghĩ thầm biết đâu ngày mai có thể tử trận: “Còn mươi tháng nữa lên trung úy/Có thể ngày mai chửa biết chừng”. Hoặc như Trần Hoài Thư cũng có mối ưu tư ngày mai như vậy: “Xin cô hàng thêm một két bia/ Hôm nay lãnh lương tôi đãi hết/Cô hàng ơi, một mai tôi chết/ Ai tiêu dùm, ba tháng tiền lương”.
(more…)

Trần Văn Nam

Nhịp độ vãng lai, theo thiển nghĩ là từ ngữ dễ hiểu hơn từ ngữ “tần số đậm đặc” thường gặp trong các bài nhận định văn học hiện nay, nhất là ở trong nước. Tần số đậm đặc là số bao nhiêu lần một vấn đề hay một cảm thức hay một ám ảnh được lặp lại trong các bản văn, trong các tác phẩm. Thuật ngữ “tần số” có lẽ mượn ở môn khoa học vật lý nghiên cứu về tốc-độ nhanh hay chậm của những vi-hạt đi theo làn sóng làm thành những vòng dồn-dập. Tần số càng cao là số tính làn sóng vi-hạt càng nhanh hàng ngàn triệu chu-kỳ trong mỗi giây đồng hồ, như ở tốc độ tia ánh sáng, tốc độ tia cực tím, tốc độ tia radar, tia vô tuyến… Tần số đậm đặc hay nhịp độ vãng lai trong văn chương, hàm chứa những sự lặp lại không phải do có chủ-tâm về nghệ-thuật (như sự lặp lại từ ngữ “lá rụng, lá rụng” trong “Hồn Bướm Mơ Tiên” của Khái Hưng); cũng không phải sự lặp lại do kỹ thuật còn non của người viết văn chưa thành thạo. Vậy tần số đậm đặc trong văn chương phát xuất từ tiềm thức, từ tâm cảm, từ hứng cảm. Ta liên-tưởng đến phân-tâm-học, nhưng phân tâm học có lẽ thường hướng về phía tiêu cực của tâm hồn; còn nhịp độ vãng lai qua bài viết này hướng về tích cực của nội tâm như lòng nhân-hậu hay niềm hứng cảm về những điều thi-vị.
(more…)

Trần Văn Nam

Nhà thơ Hà Nguyên Du

Nhà thơ Hà Nguyên Du đã xuất bản vài tập sách ở hải-ngoại, trong đó có hai tập với nhan-đề: Một nghe thật tối-tân; một nghe thật cũ mà lại còn như mang tính địa-phương. Đó là “Gene Đại Dương” và “Những Bài Hát Tân Cổ Giao Duyên”. Không rõ anh có giỏi về “Đàn Ca Tài-Tử” thuộc nghệ-thuật trình diễn Nam Bộ hay không; nhưng người viết bài này từng biết anh rất có kinh-nghiệm về thao-tác trên máy điện-tử. Anh là người Phụ-tá điều-hành tờ báo, trình bày bài vở cho Tạp chí “Chủ-Đề” của ông Nguyễn Trung Hối: tờ Tạp Chí xuất bản được 15 số báo (không phải chỉ có bốn hay năm số báo như tôi nhớ lầm), đã đóng góp nhiêù bài nghiên-cứu văn học và mỹ-học thuộc chủ nghĩa hiện-đại. Rồi đến lúc ta cần phải tìm tòi lại những số báo có công phổ-biến học-thuật để đừng quên sự đóng góp của tờ Tạp chí “Chủ Đề” trong quá trình hình thành Văn học Hải ngoại.
(more…)

Trần Văn Nam

Ở thế kỷ 20, hai cuộc chiến tranh Việt Nam quá dài, từ 1945 đến 1975. Vậy những ai được sinh ra trong thời-gian bắt đầu hiện-diện vào đời năm 1920 và năm 1950 (xin lấy hai con sổ chẵn này cho dễ phân-biệt khi cuộc chiến tranh đầu kết-thúc năm 1954 và cuộc chiến thứ hai kết thúc năm 1975), thì những người đó đều đã ở vào tuổi 24 và 25, có nghĩa là họ đã hoàn toàn nằm trong cuộc chiến, đã hoàn toàn trưởng thành trong cuộc chiến, dù họ chiến sĩ hay thường dân thì cũng đều chung mang thế hệ khói lửa ngút trời. Nếu họ đã từng sáng tác thơ văn thì thế nào cũng lưu dấu vết chiến tranh, cho dù với chủ-trương vị-nghệ-thuật hay thuần-túy thơ tình. Ví dụ bài thơ “Núi Đôi” của Vũ Cao làm trong cuộc chiến 1945-1954 và bài thơ “Hoa Trắng Thôi Cài Trên Áo Tím” của Kiên Giang trong cuộc chiến 1954-1975, đều là thơ tình nhưng giống nhau ở chi-tiết một trong hai người trong cuộc đều chết vì chiến tranh; một người thì chết vì là nữ du kích (trong thơ Vũ Cao ); còn người nam (trong thơ Kiên Giang) chết vì cố-thủ phòng-tuyến tại một nhà thờ; và nàng hay tin, dù đã có chồng, đến cài hoa trắng trên áo quan người chiến sĩ, cũng là người trước đây rất yêu nàng.
(more…)

Trần Văn Nam

I. Vũ Hoàng Chương mượn hơi hùm Thành Cát Tư Hãn

Vũ Hoàng Chương
Tạ Tỵ

Thời tiền chiến, thi sĩ Vũ Hoàng Chương vướng mang tật nghiện thuốc phiện. Tuy thể xác có lúc rã rời bởi những cơn hành hạ của ma túy, nhưng tinh thần thi sĩ rất hùng cường. Khi say sưa với hương nha phiến là lúc ông thả hồn phiêu linh, một trong những lúc bay bổng ấy là mơ tưởng theo cuộc chinh phục thế giới của đoàn hùng binh Mông Cổ. Nhà thơ từng mặc cảm “Lũ chúng ta lạc loài dăm bảy đứa/ Bị quê hương ruồng bỏ, giống nòi khinh”, phải chăng vì ông đã có thời là công chức thuộc địa Pháp. Ðể giải tỏa mặc cảm, để giải bày lòng yêu nước chống lại cuộc đô hộ của người Pháp (nói rộng ra là của người Tây phương), thi sĩ đã mượn uy danh Thành Cát Tư Hãn, muợn hơi hùm của quân Mông Cổ một thời chinh phục Âu Châu, qua bài thơ “Hơi Tàn Ðông Á”:
(more…)

Trần Văn Nam

I. Nhạc tính vần trắc trong thơ Thanh Tâm Tuyền

Thanh Tâm Tuyền
dinhcuong

Lý thuyết về Thơ Tự Do của Thanh Tâm Tuyền đã được đúc kết trong bài “Trèo Lên Cây Bưởi Hái Hoa” đăng trong tạp chí Sáng Tạo vào năm 1956 tại Sài Gòn. Bài ấy tác giả đăng đã lâu, không có sẵn tài liệu để nhớ hết, ta chỉ mang máng hiểu là ông đề ra lý thuyết sáng tạo tứ thơ và nhạc tính. Nhạc tính này do tổng hợp liên kết cả một đoạn thơ, không phải chỉ lộ ra ngay từ hai câu thơ như thường thấy trong luật thơ. Và tứ thơ cũng do tập hợp như vậy qua nhiều hình tượng tưởng như rời rạc không ăn nhập gì với nhau. Giống như trong ca dao với những câu: “Trèo lên cây bưởi hái hoa/Bước xuống vườn cà hái nụ tầm xuân/Nụ tầm xuân nở ra xanh biếc…”, những câu này dường như không liên hệ gì với ý tưởng trong các câu kế tiếp: “Em đã có chồng, anh tiếc lắm thay/Ba đồng một mớ trầu cay/Sao anh không hỏi những ngày còn không…”.
(more…)

Trần Văn Nam

The Poet
Egon Schiele

I. Biến dạng của từ ngữ hữu-thể (từ bản-thể-học sang tâm-lý-học)

Ẩn thể siêu hình (hay hữu-thể) trong triết học của Heidegger không mang đặc tính của một danh từ mà nghiêng về động từ trong viễn tượng Dasein. Dasein là từ ngữ Ðức tương đồng với l’être-là của từ ngữ Pháp, diễn tả qua từ ngữ Việt khá dài dòng là “đối diện với một cái gì đang-hình-thành”. Vậy hữu-thể (être trong tiếng Pháp, sein trong tiếng Ðức) là bản chất đang hình thành, mà những gì đang hình thành là thực tại, là chân lý gắn liền với dự-phóng trong triết lý Heidegger. Chân lý đó cần phải sáng tác (thi ca là sáng tác theo cách dùng của Heidegger), không bao giờ là thực tại đã cứng đọng như một sự vật im lìm. Hữu thể (hay bản thể, hay ẩn thể siêu hình), theo Heidegger, đã bị vật-tính-hóa suốt dòng triết học cổ điển, chỉ là cái gì đã-hình-thành mất hết chất sinh động.
(more…)

Trần Văn Nam

Poetry reading – Irene Sheri

Chất thơ là cái có sẵn, thi sĩ sẽ làm nó hiển hiện ra trong dáng vẻ đã phơi bày, hay khai quật lên khi chất thơ vốn ẩn dấu. Thi hóa là làm thành thơ từ cái không có sẵn chất thơ. Trước hết, ta đề cập đến chất thơ lồ lộ phơi bày. Theo khuynh hướng thời đại mới, người ta sáng tạo thêm nhiều chất thơ, có chất thơ thô bạo, có chất thơ trần trụi đời sống không cần mơ mộng, có chất thơ dục tính không cần lãng mạn tình yêu. Và theo khuynh hướng chính trị, có chất thơ chiến đấu, có chất thơ xã hội tính, có chất thơ lao động sản xuất… Nhưng chất thơ trong nghĩa cổ điển của nó gắn liền với mỹ cảm hay tình cảm. Thơ T.T.Kh. có chất thơ thiên về tình cảm. Thơ Huy Cận tiền chiến có chất thơ thiên về mỹ cảm. Thơ Hàn Mặc Tử có chất thơ mỹ cảm phối hợp với thần cảm. Những phân biệt “thiên về” trên đây xét theo khía cạnh chênh chếch độ nghiêng nặng nhẹ mà thôi, vì thực ra trong thơ các thi sĩ nổi danh đều có ít nhiều mỹ cảm, tình cảm, thần cảm, thiền cảm… Nhưng chất thơ sẵn tính lồ lộ phơi bày thì đã có quá nhiều nhà thơ Ðông Tây Kim Cổ nói đến rồi. Muốn nói đến nữa, ta phải viết làm sao khác hẳn họ, phải độc đáo chưa ai từng nghĩ ra.Ví dụ “lá vàng rụng”, chất thơ phơi bày đó đã gợi hứng cho biết bao nhiêu thi sĩ rồi. Thi tính vô địch có lẽ dành cho một bài thơ Ðường với tứ thơ khi nghe thấy một chiếc lá vàng rơi thì mọi người đều biết là mùa thu đã đến:

Ngô đồng nhất diệp lạc
Thiên hạ cộng tri thu.
(more…)

Trần Văn Nam

Từ thời thơ ấu khoảng bảy hay tám tuổi, người viết bài này cũng đã từng chạy lánh nạn vào vùng sơn cước dãy Trường Sơn, khi quân Pháp đến đốt phá làng gần Con Đường Cái Quan, nhắm hủy diệt lúa gạo tiếp tế Việt Minh. Làng ấy thuộc tỉnh Khánh Hòa cách Nha Trang độ 30 cây số về hướng Bắc, và sự việc xảy ra vào khoảng năm 1947 hay 1948… Rồi quân Pháp đóng đồn để kiểm soát bình định vùng làng mạc, rồi dân chúng lục tục từ sơn cước trở về chốn cũ để sinh sống.  Nghiệm ra điều nhớ mãi trong ký ức mờ mịt chính là những gì đẹp buồn, không phải ấn tượng dữ dội đối với tuổi thơ như quân Pháp thị uy bắn chết con chó chạy ra sủa, hay lửa cháy thành ngọn trên các nóc nhà tranh, hay nghe người lớn kể lại một sĩ quan Pháp bắn chết người dân vô tội đang quỳ lạy nói mình không phải Việt Minh và một sĩ quan trẻ người Pháp khác cố can ngăn mà không được.
(more…)